Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги бу – нафақат сиёсий ва иқтисодий эркинликни қўлга киритиш, балки миллий ўзликни англаш, диний ва миллий қадриятлар тикланишига ҳам асос бўлди.

Наврўз – мана шундай қадриятларимиздан бири бўлиб, олимларнинг фикрича, бу байрам қарийб 3,5-4 минг йиллик тарихга эга, деган тахминлар бор.

У шунчаки байрам эмас, балки халқимизнинг тарихи, фалсафаси, тушунча ва тасаввурлари, қадриятларини ўзида мужассам этган, миллат билан улғайиб, миллат билан бирга тараққий этган байрам.

Наврўз атамаси Авесто ёзилган тилдан олинган бўлиб, “нава” – янги, “резаҳ” – кун, ёруғлик деган маъноларни англатади. Наврўз ҳақида тарихий, адабий манбалар кўп. Маҳмуд Қошғарий, Беруний, Умар Хайём, Алишер Навоий каби алломаларимиз асарлари ва бошқа манбаларда Наврўз байрами, у билан боғлиқ урф-одатлар ҳақида кўплаб маълумотлар келтирилган.

Абу Райҳон Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида бу байрамнинг келиб чиқиши, тарихи ҳақида фикр юритади. Бироқ, энг муҳими, бу азалий қадриятнинг бизнинг кунимизгача яшаб келаётгани, Наврўз билан боғлиқ анъана, урф-одат ва маросимлар ҳамон элимиз қадрияти сифатида эъзозланиб келинишининг ўзи халқимизнинг энг катта ютуғидир.

Умар Хайём «Наврўзнома» асарида шундай дейди: «Қачонки, Ҳамал қошидан ўз айланиш даври бўйлаб йўлга чиққан офтобни осмон яна уйига қайтариб келтирса, унинг бошқатдан фалак сайрига чиқишидан бошлаб оламни ўзгартириб юборадиган янги тарих бошланади». Ҳаким ат-Термизий эса ўзининг «Наврўзнома» асарида Наврўз ва унинг тафсилотлари баробарида, байрам ҳафтанинг қайси кунларида тўғри келса, йилнинг қандай кечишини, деҳқончилик, савдо-сотиқ ҳамда бошқа соҳаларда табиат ва замоннинг авзойини осмон ёритгичлари ҳаракатлари орқали асослаб беради.

Янгиланиш ва яшариш байрами ҳисобланган Наврўз Марказий Осиёдан ташқари Эрон, Ҳиндистон, Ироқ, Ливан, Сурия, Бахрайн, Озарбайжон, Покистон, Туркия каби ўнлаб мамлакатларда кенг нишонланади. 

Тарихда Наврўзга муносабат доим бир хил бўлмаган. Мозийнинг турли даврларида миллий қадриятларимиз, динимиз ва миллий байрамларимизга нисбатан қаршиликлар бўлган.

XX аср 80-йиллари иккинчи ярмида “қайта қуриш сиёсати”, “марказ”даги ҳокимият учун сиёсий курашлар, иқтисодий беқарорлик, бевосита иттифоқдош республикалар ҳаётининг турли соҳаларига салбий таъсирини ўтказди.

Айнан шу даврга келиб, бир неча минг йиллик тарихга эга, халқимиз узоқ йиллар давомида нишонлаб келган “Наврўз” байрами бошқа қадриятларимиз қаторида таъқибга учради. Миллий анъаналаримиз топталишига оид бир қанча сабабларни келтириш мумкин. Хусусан, ўша даврда бошқа минтақалардан республикага жўнатилган кадрларнинг маҳаллий аҳоли тарихи, урф-одатлари, турмуш тарзидан мутлоқо бехабарлиги, ўзбошимчалик билан амалга оширган ғайриинсоний хатти-ҳаракатлари ҳамда айрим маҳаллий раҳбар кадрларнинг Коммунистик партия бўйруқларига кўр-кўрона эргашиши сабаб бўлган.

1989 йил 23 июнь кунидан Ўзбекистон раҳбари бўлган Ислом Каримов томонидан бу каби ҳолатларни бартараф этиш, республикадаги қалтис ижтимоий-иқтисодий вазиятни ўнглаш ҳамда маънавий ҳаётни изга солишга қаратилган амалий ҳаракатлар бошланди.

1990 йилнинг февраль ойида республика раҳбари Ислом Каримов  халқнинг фаол вакиллари, депутатлар, зиёлилар билан учрашувда “Миллий анъаналар, халқнинг энг нозик, энг ҳурматталаб фазилатларидир. Афсуски, четдан келган баъзи бир одамлар ана шу нарса билан ҳисоблашмаган пайтлар бўлди. Ҳатто ўзимиздан чиққан айрим раҳбарлар “Наврўз” байрамига, миллий кийим-кечакка қарши чиқди. Шу даражага бориб етдики, қариндошини кўмиш маросимида қатнашишига ҳам эскилик сарқити деб қаралди, бундай одамларга, айниқса, раҳбарларга нисбатан тазйиқ ўтказилди. Диндорлар билан мулоқотда бўлиш, улар билан бамаслаҳат иш юритиш масалаларини қўяверинг. Хуллас, бўлганича бўлди. Шунинг учун бугун бу ишларни қаттиқ қоралашимизни, халқ анъаналарига, унинг меросига, одамларнинг диний эътиқодларига қатъий ҳурмат ва эътибор билан қараш кераклигини яна бир бор уқдириб ўтмоқчиман”[1]

Дарҳақиқат, Ўзбекистон ССР Компартияси МҚ XVI пленуми (1984) дан сўнг юзага келган вазият, Ўзбекистон ССР Компартияси биринчи котиби Иномжон Усмонхўжаев ва Ўзбекистон ССР Компартияси МҚ мафкура бўйича котиби Раъно Абдуллаеванинг ”мафкуравий бўшлиқни” юзага келтирмаслик борасидаги “саъй-ҳаракатлари” натижасида 1986 йилга келиб “Наврўз” байрами буткул бекор қилинди. Ислом динига алоқаси бўлмаган байрамга “диний” деган тамға босилди2. Шу йилнинг 17 март куни  барча вилоят партия ташкилотларининг котиблари, оммавий ахборот воситалари масъул ходимлари Ўзбекистон ССР марказий Қўмитасига таклиф этилди, йиғилишни МҚ мафкура бўйича котиби Р.Абдуллаева очиб, Марказий Қўмитада “Наврўз”ни бундан кейин халқ байрами сифатида нишонламасликка қарор қилинганлиги, бу ҳақда барча партия ва совет ташкилотларига кўрсатма берилганлигини алоҳида таъкидлади. 

Шу ўринда савол туғилади. “Наврўз” байрамини таъқиқлаш бўйича кўрсатма “марказдан” бўлганми? Совет тоталитар режими сиёсий шартларидан бири – “марказдан” чиқарилаётган ҳар қандай қарор ва фармонлар бутун СССР бўйича амал қилиниши мажбурий ҳисобланса, нега унда айни шу пайтда қўшни республикалар, жумладан, Тожикистон Республикасининг қишлоқ туманларида “Наврўз” байрами нишонланганлигини3 қандай тушуниш мумкин? 

Юқорида таъкидланганидек, ўша вақтларда республика раҳбари бўлган И.Усмонхўжаев ва мафкура бўйича котиб Р.Абдуллаева миллий қадриятимиз ҳисобланмиш бу байрамни сақлаб қолиш ўрнига, азалий қадрият саналган Наврўзни республика миқёсида нишонланишига қаршилик қилди. 1986 йил 17 март куни бўлиб ўтган мажлисда Р.Абдуллаева мажлис иштирокчиларнинг айримлари Наврўз диний байрам эмас миллий қадрият эканлигини айтиб, эътироз билдиргач, келаси йилдан “Наврўз” ўрнига янги – “Навбаҳор” байрамини  жорий этишга ваъда берди. Ўша йили қўшни республикаларда Наврўз умумхалқ байрами сифатида нишонланса, бизда “21 март – ирқий камситишни тугатиш учун халқаро кураш куни”4 билан алмаштирилди.

80-йилларнинг ўрталарида Наврўз байрами ўтадиган март ойининг учинчи якшанбасида хотира кунини нишонлаш қонунлаштириб қўйилди. Бу эса собиқ коммунистлар мафкурасининг Наврўз байрамини умуман йўқотишга бўлган хатти-ҳаракатлари эди.

Наврўзни республика миқёсида кенг нишонлаш, оммавий ахборот воситаларида ёритиш тақиқланган бўлса-да, марказдан узоқ, қишлоқ маҳаллаларида ёши улуғ кишилар бошчилигида оддий аҳоли томонидан бу байрамни нишонлаш давом этаверди ва у жуда тор доирада, оилавий шароитда нишонланадиган маросимга айланиб қолди.

Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида қайд этилганидек, Наврўз байрами биз учун ҳаёт абадийлигини, табиатнинг устувор қудрати ва чексиз саховатининг, кўп минг йиллик миллий қиёфамиз, олижаноб урф-одатларимизнинг бетакрор ифодасидир. Халқимизга хос анъана ва фазилатлар мужассамлиги учун ҳам олис ва яқин тарихимизда бу байрамни чеклаш, уни одамлар қалбидан ўчиришга уринишлар бўлган. Лекин ота боболаримиз ҳар қандай шароитда, ҳатто яширинча бўлса-да, Наврўзни нишонлаганлар, байрамга хос удумларни адо этганлар. 

Бу ҳолат кўп давом этмади, хокимият тепасига Ислом Каримов келгач, ҳали давлат мустақиллиги эълон қилинмасдан, миллий қадриятларни тикланишига эътибор бериб, “Биз яқинда бўлажак Наврўз байрамини анъанавий байрам сифатида нишонлаш тўғрисидаги масалани муҳокама қилдик. Ҳар жиҳатдан диққат-эътибор билан муҳокама қилдик, «қош қўяман деб, кўз чиқарилган», ўзбошимчалик билан зарарли, халққа бегона қарорлар қабул қилинган, анъаналаримиз, урф-одатларимизнинг асрий негизлари оёқ ости қилинган ўтмиш давр сабоқларини ҳисобга олдик. Аввало, одамларнинг, бутун халқимизнинг кўпдан-кўп истак ва талабларини ҳисобга олиб, биз бу йил Наврўзни янгичасига, умумхалқ байрами сифатида тантана билан ўтказиш ҳақида қарор қабул қилдик”,– деди 1990 йил 20 январь куни Тошкент шаҳар фаоллари йиғилишида сўзлаган “Тошкентни юксак тараққиёт ва маданият шаҳрига айлантиришимиз керак”5 сарлавҳали нутқида.

Мустақиллик арафасида, ҳали собиқ иттифоқ ҳукмрон бир пайтда давлат раҳбари томонидан маънавий ҳаётимизда туб бурилиш ясаган муҳим бир тарихий ҳужжат имзоланганлиги ўз даврида катта аҳамиятга эга эди. Президентнинг 1990 йил 3 майдаги Фармони асосида 21 март юртимизда Наврўз умумхалқ байрами ва дам олиш куни, деб эълон қилинди.

Ўзбекистон Компартиясининг 1990 йил 4 июнь куни бўлиб ўтган XXII съездида Ислом Каримов “Ўтмишдан сабоқ чиқариб, келажакка ишонч билан”6 номли маърузасида бу мудҳиш ҳолат юзасидан шундай деган эди: “Халқнинг жуда бой тарихи ва маданиятини, ўлканинг ўзига хос ноёб хусусиятларини билмаган ва билишни ҳам истамаган бу одамлар республика ҳаётини босиб-янчиб, қинғир ўзанга солишга киришдилар...”

Мустақиллик йилларида Наврўз байрами тарихини ўрганиш борасида кўплаб ишлар амалга оширилди. 1992 йилда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси нашриёти “Наврўз” деган китобни нашр этди. Наврўз билан боғлиқ илмий-тадқиқот ишлари олиб бориш йўлга қўйилди. Хусусан, Маматқул Жўраевнинг “Наврўз байрами” деган китоби, Шомирза Турдимов ва Жаббор Эшонқуловлар томонидан тузилган “Наврўз нашидаси” тўпламлари шу тадқиқотлар ҳосиласи ҳисобланади.

1994 йил 22 февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Навруз умумхалқ байрамини нишонлаш тўғрисида”ги қарори эълон қилинди. Мазкур қарорнинг тўртинчи бандида “Қоракалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шахар ҳокимликлари Наврўз байрамида республикадаги барча миллий маданият марказларининг ўз дастурлари билан иштирок этишлари учун зарур шарт-шароит яратиб берсинлар”, дея белгилаб қўйилганди.

Шу тариқа, йилдан йилга Наврўз байрамининг мақоми ва нуфузи халқаро даражада юксалиб 2009 йилнинг 30 сентбрь куни Наврўз – ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий мероси рўйхатига киритилди.

2010 йил йилнинг 19 февралида БМТ Бош Ассамблеясининг 64-сессиясида ҳар йили 21 март санасини “Халқаро Наврўз куни” сифатида нишонлаш тўғрисида резолюция қабул қилинди. Қабул қилинган ҳужжатда мазкур байрам маданиятлараро мулоқот ва ўзаро англашни рағбатлантириши таъкидланади.

Шу тариқа, Наврўз бирор-бир миллат ёки давлатнинг байрами эмас, балки бутун инсоният меросининг бир қисми сифатида ҳар йили нишонланмоқда.

 Ҳ.Раҳмонов,

Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.

[1] “Тошкент ҳақиқати” газетаси, 1990 йил 27 февраль.

2 Юнусова Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва маънавий жараёнлар. Т.: “ABU МАТBUOT-КОNSALT” 2009. – Б 50.

3 Ўша манба.  – Б  51.

4 Ўша манба. – Б 51.

5 Каримов И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т.: “Ўзбекистон”, 2011.Б-99.

6 “Совет Ўзбекистонни” газетаси, 1990 йил 5-июнь.