O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi bu – nafaqat siyosiy va iqtisodiy erkinlikni qo‘lga kiritish, balki milliy o‘zlikni anglash, diniy va milliy qadriyatlar tiklanishiga ham asos bo‘ldi.

Navro‘z – mana shunday qadriyatlarimizdan biri bo‘lib, olimlarning fikricha, bu bayram qariyb 3,5-4 ming yillik tarixga ega, degan taxminlar bor.

U shunchaki bayram emas, balki xalqimizning tarixi, falsafasi, tushuncha va tasavvurlari, qadriyatlarini o‘zida mujassam etgan, millat bilan ulg’ayib, millat bilan birga taraqqiy etgan bayram.

Navro‘z atamasi Avesto yozilgan tildan olingan bo‘lib, “nava” – yangi, “rezah” – kun, yorug’lik degan ma’nolarni anglatadi. Navro‘z haqida tarixiy, adabiy manbalar ko‘p. Mahmud Qoshg’ariy, Beruniy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy kabi allomalarimiz asarlari va boshqa manbalarda Navro‘z bayrami, u bilan bog’liq urf-odatlar haqida ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan.

Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida bu bayramning kelib chiqishi, tarixi haqida fikr yuritadi. Biroq, eng muhimi, bu azaliy qadriyatning bizning kunimizgacha yashab kelayotgani, Navro‘z bilan bog’liq an’ana, urf-odat va marosimlar hamon elimiz qadriyati sifatida e’zozlanib kelinishining o‘zi xalqimizning eng katta yutug’idir.

Umar Xayyom «Navro‘znoma» asarida shunday deydi: «Qachonki, Hamal qoshidan o‘z aylanish davri bo‘ylab yo‘lga chiqqan oftobni osmon yana uyiga qaytarib keltirsa, uning boshqatdan falak sayriga chiqishidan boshlab olamni o‘zgartirib yuboradigan yangi tarix boshlanadi». Hakim at-Termiziy esa o‘zining «Navro‘znoma» asarida Navro‘z va uning tafsilotlari barobarida, bayram haftaning qaysi kunlarida to‘g’ri kelsa, yilning qanday kechishini, dehqonchilik, savdo-sotiq hamda boshqa sohalarda tabiat va zamonning avzoyini osmon yoritgichlari harakatlari orqali asoslab beradi.

Yangilanish va yasharish bayrami hisoblangan Navro‘z Markaziy Osiyodan tashqari Eron, Hindiston, Iroq, Livan, Suriya, Baxrayn, Ozarbayjon, Pokiston, Turkiya kabi o‘nlab mamlakatlarda keng nishonlanadi. 

Tarixda Navro‘zga munosabat doim bir xil bo‘lmagan. Moziyning turli davrlarida milliy qadriyatlarimiz, dinimiz va milliy bayramlarimizga nisbatan qarshiliklar bo‘lgan.

XX asr 80-yillari ikkinchi yarmida “qayta qurish siyosati”, “markaz”dagi hokimiyat uchun siyosiy kurashlar, iqtisodiy beqarorlik, bevosita ittifoqdosh respublikalar hayotining turli sohalariga salbiy ta’sirini o‘tkazdi.

Aynan shu davrga kelib, bir necha ming yillik tarixga ega, xalqimiz uzoq yillar davomida nishonlab kelgan “Navro‘z” bayrami boshqa qadriyatlarimiz qatorida ta’qibga uchradi. Milliy an’analarimiz toptalishiga oid bir qancha sabablarni keltirish mumkin. Xususan, o‘sha davrda boshqa mintaqalardan respublikaga jo‘natilgan kadrlarning mahalliy aholi tarixi, urf-odatlari, turmush tarzidan mutloqo bexabarligi, O‘zboshimchalik bilan amalga oshirgan g’ayriinsoniy xatti-harakatlari hamda ayrim mahalliy rahbar kadrlarning Kommunistik partiya bo‘yruqlariga ko‘r-ko‘rona ergashishi sabab bo‘lgan.

1989 yil 23 iyun kunidan O‘zbekiston rahbari bo‘lgan Islom Karimov tomonidan bu kabi holatlarni bartaraf etish, respublikadagi qaltis ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni o‘nglash hamda ma’naviy hayotni izga solishga qaratilgan amaliy harakatlar boshlandi.

1990 yilning fevral oyida respublika rahbari Islom Karimov  xalqning faol vakillari, deputatlar, ziyolilar bilan uchrashuvda “Milliy an’analar, xalqning eng nozik, eng hurmattalab fazilatlaridir. Afsuski, chetdan kelgan ba’zi bir odamlar ana shu narsa bilan hisoblashmagan paytlar bo‘ldi. Hatto o‘zimizdan chiqqan ayrim rahbarlar “Navro‘z” bayramiga, milliy kiyim-kechakka qarshi chiqdi. Shu darajaga borib etdiki, qarindoshini ko‘mish marosimida qatnashishiga ham eskilik sarqiti deb qaraldi, bunday odamlarga, ayniqsa, rahbarlarga nisbatan tazyiq o‘tkazildi. Dindorlar bilan muloqotda bo‘lish, ular bilan bamaslahat ish yuritish masalalarini qo‘yavering. Xullas, bo‘lganicha bo‘ldi. Shuning uchun bugun bu ishlarni qattiq qoralashimizni, xalq an’analariga, uning merosiga, odamlarning diniy e’tiqodlariga qat’iy hurmat va e’tibor bilan qarash kerakligini yana bir bor uqdirib o‘tmoqchiman”[1]

Darhaqiqat, O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ XVI plenumi (1984) dan so‘ng yuzaga kelgan vaziyat, O‘zbekiston SSR Kompartiyasi birinchi kotibi Inomjon Usmonxo‘jaev va O‘zbekiston SSR Kompartiyasi MQ mafkura bo‘yicha kotibi Ra’no Abdullaevaning ”mafkuraviy bo‘shliqni” yuzaga keltirmaslik borasidagi “sa’y-harakatlari” natijasida 1986 yilga kelib “Navro‘z” bayrami butkul bekor qilindi. Islom diniga aloqasi bo‘lmagan bayramga “diniy” degan tamg’a bosildi2. Shu yilning 17 mart kuni  barcha viloyat partiya tashkilotlarining kotiblari, ommaviy axborot vositalari mas’ul xodimlari O‘zbekiston SSR markaziy Qo‘mitasiga taklif etildi, yig’ilishni MQ mafkura bo‘yicha kotibi R.Abdullaeva ochib, Markaziy Qo‘mitada “Navro‘z”ni bundan keyin xalq bayrami sifatida nishonlamaslikka qaror qilinganligi, bu haqda barcha partiya va sovet tashkilotlariga ko‘rsatma berilganligini alohida ta’kidladi. 

Shu o‘rinda savol tug’iladi. “Navro‘z” bayramini ta’qiqlash bo‘yicha ko‘rsatma “markazdan” bo‘lganmi? Sovet totalitar rejimi siyosiy shartlaridan biri – “markazdan” chiqarilayotgan har qanday qaror va farmonlar butun SSSR bo‘yicha amal qilinishi majburiy hisoblansa, nega unda ayni shu paytda qo‘shni respublikalar, jumladan, Tojikiston Respublikasining qishloq tumanlarida “Navro‘z” bayrami nishonlanganligini3 qanday tushunish mumkin? 

Yuoqorida ta’kidlanganidek, o‘sha vaqtlarda respublika rahbari bo‘lgan I.Usmonxo‘jaev va mafkura bo‘yicha kotib R.Abdullaeva milliy qadriyatimiz hisoblanmish bu bayramni saqlab qolish o‘rniga, azaliy qadriyat sanalgan Navro‘zni respublika miqyosida nishonlanishiga qarshilik qildi. 1986 yil 17 mart kuni bo‘lib o‘tgan majlisda R.Abdullaeva majlis ishtirokchilarning ayrimlari Navro‘z diniy bayram emas milliy qadriyat ekanligini aytib, e’tiroz bildirgach, kelasi yildan “Navro‘z” o‘rniga yangi – “Navbahor” bayramini  joriy etishga va’da berdi. O‘sha yili qo‘shni respublikalarda Navro‘z umumxalq bayrami sifatida nishonlansa, bizda “21 mart – irqiy kamsitishni tugatish uchun xalqaro kurash kuni”4 bilan almashtirildi.

80-yillarning o‘rtalarida Navro‘z bayrami o‘tadigan mart oyining uchinchi yakshanbasida xotira kunini nishonlash qonunlashtirib qo‘yildi. Bu esa sobiq kommunistlar mafkurasining Navro‘z bayramini umuman yo‘qotishga bo‘lgan xatti-harakatlari edi.

Navro‘zni respublika miqyosida keng nishonlash, ommaviy axborot vositalarida yoritish taqiqlangan bo‘lsa-da, markazdan uzoq, qishloq mahallalarida yoshi ulug’ kishilar boshchiligida oddiy aholi tomonidan bu bayramni nishonlash davom etaverdi va u juda tor doirada, oilaviy sharoitda nishonlanadigan marosimga aylanib qoldi.

O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida qayd etilganidek, Navro‘z bayrami biz uchun hayot abadiyligini, tabiatning ustuvor qudrati va cheksiz saxovatining, ko‘p ming yillik milliy qiyofamiz, olijanob urf-odatlarimizning betakror ifodasidir. Xalqimizga xos an’ana va fazilatlar mujassamligi uchun ham olis va yaqin tariximizda bu bayramni cheklash, uni odamlar qalbidan o‘chirishga urinishlar bo‘lgan. Lekin ota bobolarimiz har qanday sharoitda, hatto yashirincha bo‘lsa-da, Navro‘zni nishonlaganlar, bayramga xos udumlarni ado etganlar. 

Bu holat ko‘p davom etmadi, xokimiyat tepasiga Islom Karimov kelgach, hali davlat mustaqilligi e’lon qilinmasdan, milliy qadriyatlarni tiklanishiga e’tibor berib, “Biz yaqinda bo‘lajak Navro‘z bayramini an’anaviy bayram sifatida nishonlash to‘g’risidagi masalani muhokama qildik. Har jihatdan diqqat-e’tibor bilan muhokama qildik, «qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarilgan», O‘zboshimchalik bilan zararli, xalqqa begona qarorlar qabul qilingan, an’analarimiz, urf-odatlarimizning asriy negizlari oyoq osti qilingan o‘tmish davr saboqlarini hisobga oldik. Avvalo, odamlarning, butun xalqimizning ko‘pdan-ko‘p istak va talablarini hisobga olib, biz bu yil Navro‘zni yangichasiga, umumxalq bayrami sifatida tantana bilan o‘tkazish haqida qaror qabul qildik”,– dedi 1990 yil 20 yanvar kuni Toshkent shahar faollari yig’ilishida so‘zlagan “Toshkentni yuksak taraqqiyot va madaniyat shahriga aylantirishimiz kerak”5 sarlavhali nutqida.

Mustaqillik arafasida, hali sobiq ittifoq hukmron bir paytda davlat rahbari tomonidan ma’naviy hayotimizda tub burilish yasagan muhim bir tarixiy hujjat imzolanganligi o‘z davrida katta ahamiyatga ega edi. Prezidentning 1990 yil 3 maydagi Farmoni asosida 21 mart yurtimizda Navro‘z umumxalq bayrami va dam olish kuni, deb e’lon qilindi.

O‘zbekiston Kompartiyasining 1990 yil 4 iyun kuni bo‘lib o‘tgan XXII s’ezdida Islom Karimov “O‘tmishdan saboq chiqarib, kelajakka ishonch bilan”6 nomli ma’ruzasida bu mudhish holat yuzasidan shunday degan edi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing’ir o‘zanga solishga kirishdilar...”

Mustaqillik yillarida Navro‘z bayrami tarixini o‘rganish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. 1992 yilda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi nashriyoti “Navro‘z” degan kitobni nashr etdi. Navro‘z bilan bog’liq ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish yo‘lga qo‘yildi. Xususan, Mamatqul Jo‘raevning “Navro‘z bayrami” degan kitobi, Shomirza Turdimov va Jabbor Eshonqulovlar tomonidan tuzilgan “Navro‘z nashidasi” to‘plamlari shu tadqiqotlar hosilasi hisoblanadi.

1994 yil 22 fevralda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Navruz umumxalq bayramini nishonlash to‘g’risida”gi qarori e’lon qilindi. Mazkur qarorning to‘rtinchi bandida “Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shaxar hokimliklari Navro‘z bayramida respublikadagi barcha milliy madaniyat markazlarining o‘z dasturlari bilan ishtirok etishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib bersinlar”, deya belgilab qo‘yilgandi.

Shu tariqa, yildan yilga Navro‘z bayramining maqomi va nufuzi xalqaro darajada yuksalib 2009 yilning 30 sentbr kuni Navro‘z – YUNESKO tomonidan insoniyatning nomoddiy madaniy merosi ro‘yxatiga kiritildi.

2010 yil yilning 19 fevralida BMT Bosh Assambleyasining 64-sessiyasida har yili 21 mart sanasini “Xalqaro Navro‘z kuni” sifatida nishonlash to‘g’risida rezolyusiya qabul qilindi. Qabul qilingan hujjatda mazkur bayram madaniyatlararo muloqot va o‘zaro anglashni rag’batlantirishi ta’kidlanadi.

Shu tariqa, Navro‘z biror-bir millat yoki davlatning bayrami emas, balki butun insoniyat merosining bir qismi sifatida har yili nishonlanmoqda.

 H.Rahmonov,

Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dosent.

[1] “Toshkent haqiqati” gazetasi, 1990 yil 27 fevral.

2 Yunusova X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar. T.: “ABU MATBUOT-KONSALT” 2009. – B 50.

3 O‘sha manba.  – B  51.

4 O‘sha manba. – B 51.

5 Karimov I. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.T.: “O‘zbekiston”, 2011.B-99.

6 “Sovet O‘zbekistonni” gazetasi, 1990 yil 5-iyun.